Sözlük

VADELİ İŞLEM PİYASALARIYLA

İLGİLİ KAVRAMLAR

Aralık pozisyonu : Zaman aralığı pozisyonu,ürünlerarası aralık pozisyonu ve piyasalararası aralık pozisyonu olmak üzere üç çeşidi bulunmaktadır. Detaylar baş harflerine göre aşağıda sıralanmıştır.

Başlangıç teminatı: Vadeli işlem sözleşmesi alan ve satan tarafların yatırmak zorunda oldukları marj miktarı

Baz değer : Bir ürünün vadeli işlem fiyatı ile spot fiyatı arasındaki fark

Contango : Vadeli işlem fiyatlarının spot fiyatların üstünde (ilerisinde) bulunmasi durumuna ise contango ismi verilmektedir. Bu durumda spekülatörler kısa , riskten korunanlar uzun pozisyondadırlar ve spekülatörler üstlendikleri risk karşılığında vadeli işlem fiyatı ve spot fiyat arasindaki fark kadar kazanç sağlamaktadırlar.

Çevrim : Alım opsiyonu satılması satım opsiyonu alınmasi ve normal vadeli işlem uzun pozisyonun birleştirilmesiyle oluşturulmaktadır.

Günlük uzlaşma fiyatı:Borsa tarafından alım satım işlemlerinin bitişinden sonra belirlenen vadeli işlem sözleşmesi fiyatıdır.

Kisa pozisyon: Vadeli işlem sözleşmesinin satışından kaynaklanan pozisyon

Nakdi uzlasma:Finansal aracın fiziki teslimi yerine olusan kar veya zararın nakit ödenmesi veya tahsili yoluyla gerçekleşen uzlaşmadır.

Normal backwardation: Vadeli işlem fiyatlarınin spot fiyatlardan düşük olması durumuna normal backwardation (geri kalma ) ismi verilmektedir.Bu durumda spekülatör uzun pozisyonda, riskten korunanlar ise kısa pozisyondadırlar. Vadeli işlem fiyatının yükselmesi ve vade tarihindeki tahmini spot fiyat seviyesine ulaşması sırasındaki değer artışı sayesinde spekülatör risk üstlenmesinin karşılığını almış olmaktadır.

Piyasalararası aralık pozisyonu: Aynı veya birbirleri ile bağlantılı ürünlere ait bir sözleşme alınmakta , bir sözleşme satılmaktadır ; fakat bu işlemler farklı borsalarda gerçekleştirilmektedir.

Sentetik hazine bonosu pozisyonu: Hisse senetlerini elde tutup, endekse dayali vadeli işlem piyasasında sözleşme satarak gerçekleştirilmektedir.

Sentetik hisse senedi endeksi portföyü : Hazine bonolarını elinde tutup endekse dayalı vadeli işlem piyasasında sözleşme satın alarak oluşturulmaktadır.

Sürdürme teminatı : Vadeli işlem sözleşmesi alan ve satan tarafların yatırdıkları teminatın fiyat değişimleri sonucu inebileceği alt sınır. Teminat hesabındaki tutar sürdürme teminatının altına düştüğünde teminat başlangıç teminatı düzeyine yükseltilir.

Tail: Yatırımcı özsermaye hesabındaki marj miktarının üstündeki tutarı başka bir yatırım aracına yatırıp gelir elde edebilir; marj sınırının altındaki tutarı ise borçlanarak karşılayabilir. Bu nedenle alınacak veya satılacak sözleşme adedini belirlerken sayılan durumları dikkate almak için tail katsayısı hesaplanmaktadir.

Ters çevrim : Alım opsiyonunun alınması ,satım opsiyonunun satılması ve vadeli işlem piyasasında kısa pozisyon alınmasıyla oluşturulur.

Uzun pozisyon:Vadeli işlem sözleşmesi satın alınmasından kaynaklanan pozisyon

Ürünlerarası aralık pozisyonu: Aynı vadeli ve birbirleri ile başlantılı ürünlere ait sözleşmelerden biri alınmakta diğeri satılmaktadir.

Zaman aralığı pozisyonu: Aynı ürüne ait fakat vadeleri farklı iki sözleşmeden biri alınmakta diğeri satılmaktadır.  

Fiyat oluşumu

VADELİ İŞLEM FİYATLARININ OLUŞUMU

Açığa satışa ait sınırlamaların , alım - satım malıyetlerinin olmadığı ideal piyasa şartlarında vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasında taşıma malıyetine bağlı bir ilişki vardir. Bu ilişkiyi gösteren denklem aşağıda yer almaktadır:

F_o,t = S_o ( 1 + c )F_o,t : t zamanindaki teslim için t=0'daki vadeli işlem fiyati
S_o : malın t=0'daki spot fiyatı
c : malı vade tarihine kadar taşıma malıyeti ( spot fiyatin yüzdesi cinsinden )

Bu dengenin bozulması halinde yatırımcılar arbitraj kazancı sağlama imkanina sahiptirler.

Eger S_o< F_o,t olursa yatırımcı borç alarak spot mal satın almakta, vadeli işlem sözleşmesi satmaktadir. Vade tarihinde sözleşme karşılığı malı teslim ederek kazanç sağlamaktadırlar. Tablo 1'de bu durum gösterilmektedir.

Tercih nedeni

VADELİ İŞLEM PİYASALARININ
TERCİH NEDENİ
Vadeli işlem piyasaları üç temel nedenle tercih edilmektedir:

-Bir ürünün ileri bir tarihteki fiyatı hakkında bilgi edinmek.
- Spot piyasada yaptığı yatırımı riskten korumak
- Kazanç sağlamak amacıyla spekülasyon yapmak


FİYATLAR HAKKINDA BİLGİ EDİNMEK

Vadeli işlem piyasaları sayesinde bir ürünün gelecekteki fiyatı hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Ürünün ileri bir tarihte teslimi yükümlülüğü üstlenildiği için söz konusu ürüne ait vadeli işlem sözlesmesi fiyatı ürünün vade bitim tarihindeki spot fiyatına ait beklentiyi yansıtmaktadır . İsteyen herkes kolaylıkla vadeli işlem fiyatlarını öğrenebilmekte , yatırımları ile ilgili kararlar alabilmektedirler. Örnegin depolanabilir ürünlerin depolama ve nakit akiş planlamalarında büyük firmalar vadeli işlem fiyatlarını inceleyerek karar vermektedirler . Arz ve talep beklentilerine göre stoklarini ayarlayan firmalar zaman içinde ürünün dengeli dağılımını sağlayarak piyasadaki çalkantıları ve manipülasyonları önlemiş olurlar.

Vadeli işlem piyasalarının gelecekteki spot fiyatlar hakkında fikir vermesi sayesinde firmalar daha az maliyetle üretim planlaması yapabilmekte , ekonomik kaynaklarını daha verimli kullanabilmektedirler. Böylece ürüne ait arz ve talep dengesi sağlanmaktadır. Örneğin bir ürüne ait vadeli işlem fiyatlari yüksekse üreticiler bu ürünü üretmeyi amaçlayacaklar ve arz miktarının en azından yeterli düzeye çıkmasına neden olacaklardır. Eğer ürünün vadeli işlem fiyatı düşük ise üreticiler gereksiz miktarda üretim yapmayacaklar , stoklama maliyetlerini düşürüp verimliliği arttıracaklardır.

RİSKTEN KORUNMAK

Vadeli işlem piyasalarının en önemli kullanim amacı yatırımcıyı fiyat değişimi riskinden korumaktır. Yatırımcı spot piyasada aldığı pozisyonun tersi pozisyonu vadeli işlem piyasasında almaktadır . Yani spot piyasada satış pozisyonunu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında alış pozisyonunu , spot piyasada alış pozisyonu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında satış pozisyonu alarak bir piyasadaki kaybını diğer piyasadaki kazanci ile dengelemeyi amaçlamaktadir. Kayip ile kazancin esit miktarda olması durumunda tam korunma sağlanmış olmaktadır. Bu korunma sayesinde arz ve talepten kaynaklanan fiyat belirsizliğinin maliyeti azaltılmış olmaktadır.

Houthaker’a göre belirsizlik malın üretimi ile tüketimi arasındaki zaman farkından kaynaklanmaktadır. Bu zaman diliminde üretim ve tüketim düzeyi ile ilgili olusan yanlış beklentiler fiyat dalgalanmalarına yol açmaktadır. Iki tip belirsizlik mevcuttur: Sosyal belirsizlik ve kişisel belirsizlik Sosyal belirsizlikte kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını bilmekte fakat başkalarının üretim ve tüketim miktarlarını bilmedikleri için ne şekilde davranmalari gerektiğini ve fiyatlarda ne şekilde değişmeler olacağını bilmemektedirler. Kisisel belirsizlikte ise gelecekteki ekonomik şartlarin belirlenememesinden dolayı kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını da belirleyememektedirler .

Vadeli işlem piyasalarında yapılan riskten korunma uygulamasıyla aşırı mal stoğu tutmaktan veya fazla sayıda ileride teslim taahhüdüne girmekten kaynaklanan riskler azaltılmış olmaktadır. Üretici ( yatırımcı ) vadeli işlem sözleşmesi satarak söz konusu ürüne sahip olmadığı halde, örneğin ürünü henüz tarladayken , sözleşmeye konu olan ürünün spot fiyatında gelecekte meydana gelebilecek düşmeye karşı korunabilmektedir. Bu tip korunmaya açığa korunma denilmektedir. Üretici ( yatırımcı ) , örneğin pamuğa dayalı üretim yapan bir tekstil firması, pamuğa dayalı vadeli işlem sözleşmesi satın alarak ürünün spot fiyatında gelecekte olabilecek yükselmeye karşı korunabilmektedir . Örneğin bu tip korunmaya uzun korunma ismi verilmektedir. 

Nitelikler

VADELİ İŞLEM PİYASALARININ NİTELIKLERİ

Vadeli işlem piyasaları forward piyasaların özel bir şeklidir. Vadeli işlem piyasası forward piyasasına benzese de her iki piyasa arasında farklılıklar bulunmaktadır . En önemli farklılıklar aşağıda sıralanmıştır:

Organize borsa
Standart sözleşmeler
Takas odası
Marj
Devir hakki ve teslimat



Organize borsa

Vadeli işlemler forward işlemlerin tersine organize borsalarda gerçekleştirilmektedir . Bu borsalarda üye firmalar ve üyelik hakki almış bireyler alım satım yapabilmektedirler. Üyelik hakkı kiralanabilmekte veya satılabilmektedir. Üyeler ayrica denetim , halkla ilişkiler ve idari konularla ilgili komitelerde görev almaktadırlar. İşlem hacmini büyütmek isteyen bazı borsalar üye olmayanlara da sözleşme yapabilme izni veren özel lisanslar oluşturmuşlardir.

Alım satım işlemleri "pit" adi verilen salonlarda yapilmaktadir. Borsalarda yüksek sesle pazarlık yöntemi çoğunlukla kulanılsa da 1993’ ten beri bazı borsalar alıcı ve satıcıyı bilgisayarlı sistemle karşı karşıya getirerek işlem yapmaları için girişimde bulunmuşlardır.

Standart Sözleşmeler

Forward piyasalarda alıcı ve satıcı , kendi aralarında , malın fiyatı , miktarı ve teslim tarihini belirlemektedirler. Oysa vadeli işlem piyasalarında standart sözleşmeler kullanılmaktadır . Her bir sözleşmede malın miktarı , cinsi , tam tarifi , teslim tarihi belirtilmektedir. Teslim tarihlerini her borsa kendi yapısına göre belirlemektedir .

Örneğin IMM’nin vadeli altın sözleşmeleri için belirlediği teslim ayları Mart , Haziran , Eylül ve Aralık iken COMEX sözleşmelerinde teslim ayları Ocak , Şubat , Mart , Nisan , Haziran , Ağustos, Ekim ve Aralıktır.

Diğer bir standart ise fiyat arttırımına ait olan standarttır. Her bir sözleşme fiyatı ancak belirlenmiş miktarlarda arttırılıp eksiltilebilmektedir. Bu minimum fiyat hareketine fiyat aralığı adı verilmektedir. Örneğin Mid America Commodity Exchange’de ABD hazine bonosuna ait vadeli işlem sözleşmeleri için fiyat aralığı 12,5 $’dir. Fiyat hareketleri 12,5 ve 12,5 ’uğun katları şeklinde gerçekleşmektedir.

Teslim mekanizmasi sıkı bir şekilde denetlenmektedir . Örneğin Board of Trade kendi sözleşmelerini tamamlayan kosulları belirlemektedir . Teslim Board of Trade tarafindan onaylanmiş depoların verdiği nama yazılı makbuz ile tamamlanmaktadır.

Takas Merkezi

Vadeli işlem piyasalarinin en önemli kurumlarından biri Takas Merkezidir. Takas Merkezinin görevi tüm vadeli işlemleri karşılastırmak , işlemlerin finansal olarak doğruluğunu kontrol etmek ve teslimat için gerekli koşullari sağlamaktır. Takas Merkezi alıcıya karşı satıcı , satıcıya karşı alıcı pozisyonundadır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirememesi durumunda Takas Merkezi bu yükümlülüğü üstlenmektedir. Alıcı açık olan pozisyonunu aynı nitelikte sözleşme satarak ( satıcı ise sözleşme alarak ) vade bitiş tarihinden önce kapatabilmektedir. Bu nedenle vadeli işlem piyasalarında fiziki mal teslimine az rastlanılmaktadir . Vade gününe kadar taşınarak fiziki teslimatin gerçekleştirildiği sözleşme sayısı tüm sözleşmelerin % 2-3’ü kadardır.

Vadeli işlem sözleşmesi satın alan (veya satan) yatırımcı bir süre sonra aynı nitelikte vadeli işlem sözleşmesi satarak ( veya alarak )pozisyonunu kapatmaktadır. Böylece piyasadan çekilmiş olmaktadır.

Takas Merkezi alım satımlara aracılık etmekte ve taahhütlerin gerçekleşmesini garantilemektedir.

Takas Merkezinin örgütlenmesinde iki yaklaşım bulunmaktadır:

Tarihçe

17. yüzyılın sonlarında Japonya’da Dojima borsasında ilk defa düzenli olarak standart sözleşmeler alınıp satılmıştır. 1848 yılında tahıl tüccarları bugünkü vadeli işlem piyasalarına öncülük edecek Chicago Board of Trade'i kurmuşlardir. Söz konusu borsanın kurulmasındaki amaç arz ve talepte meydana gelebilecek dalgalanmalarin olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak ve teslim edilen ürünlerin belli kalitede olmasini sağlamaktı. İlk tüzük 1865 yılının mayıs ayında hazırlanılmıştır. Yumurta ve diğer çiftlik ürünlerinin alınıp satıldığı Chicago Produce Exchange 1874 yılında , ilerideki yıllarda ilk finansal vadeli işlem ürünlerini piyasaya sürecek olan Chicago Mercantile Exchange (CME) ise 1919 yılında kurulmuştur.

1972 yılında ilk finansal vadeli işlem piyasası ürünü olan dövize dayalı vadeli işlem sözleşmeleri CME ’ de piyasaya sürülmüstür. Bunu 1975’te Chicago Board of Trade’de (CBT) piyasaya sürülen konut sertifikalarina dayalı vadeli islem sözleşmeleri izlemiştir . Ardından Hazine bonolarına ve ABD tahvillerine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri ( 1977 ) piyasaya sürülmüştür . 1981 ‘ de Chicago Mercantile Exchange’de 3 aylik Eurodollar vadeli işlem sözleşmeleriyle işlem yapılmaya başlanmıştır.

İlk defa 1982 yılında Chicago Mercantile Exchange’de S&P 500 endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri hazırlanarak piyasaya sürülmüş , böylece vadeli işlem piyasalarına borsa endeksleri de konu olmaya başlamışlardır. Aynı yıl Kansas City Board of Trade’ de Value Line endeksine , New York Futures Exchange’de New York Stock Exchange endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri de işlem görmeye baslamışdır . Kuzey Amerika dışında ilk defa Financial Times Stock Exchange endeksine ait sözleşmeler London International Futures Exchange ’ de ( LIFFE ) 1984 yılında alınıp satılmaya başlanmıştır.

1990 yilinda 39,4 milyon olan endekse dayalı vadeli işlem sözleşmesi sayısı 1995 yılı sonunda 176,5 milyona ulaşmıştır. Finansal araçlara dayalı vadeli işlem piyasasında endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin payı % 13,6 olarak gerçekleşmiştir.