Vadeli işlem piyasaları forward piyasaların özel bir şeklidir. Vadeli işlem piyasası forward piyasasına benzese de her iki piyasa arasında farklılıklar bulunmaktadır . En önemli farklılıklar aşağıda sıralanmıştır:
Vadeli işlemler forward işlemlerin tersine organize borsalarda gerçekleştirilmektedir . Bu borsalarda üye firmalar ve üyelik hakki almış bireyler alım satım yapabilmektedirler. Üyelik hakkı kiralanabilmekte veya satılabilmektedir. Üyeler ayrica denetim , halkla ilişkiler ve idari konularla ilgili komitelerde görev almaktadırlar. İşlem hacmini büyütmek isteyen bazı borsalar üye olmayanlara da sözleşme yapabilme izni veren özel lisanslar oluşturmuşlardir.
Alım satım işlemleri "pit" adi verilen salonlarda yapilmaktadir. Borsalarda yüksek sesle pazarlık yöntemi çoğunlukla kulanılsa da 1993’ ten beri bazı borsalar alıcı ve satıcıyı bilgisayarlı sistemle karşı karşıya getirerek işlem yapmaları için girişimde bulunmuşlardır.
Forward piyasalarda alıcı ve satıcı , kendi aralarında , malın fiyatı , miktarı ve teslim tarihini belirlemektedirler. Oysa vadeli işlem piyasalarında standart sözleşmeler kullanılmaktadır . Her bir sözleşmede malın miktarı , cinsi , tam tarifi , teslim tarihi belirtilmektedir. Teslim tarihlerini her borsa kendi yapısına göre belirlemektedir .
Örneğin IMM’nin vadeli altın sözleşmeleri için belirlediği teslim ayları Mart , Haziran , Eylül ve Aralık iken COMEX sözleşmelerinde teslim ayları Ocak , Şubat , Mart , Nisan , Haziran , Ağustos, Ekim ve Aralıktır.
Diğer bir standart ise fiyat arttırımına ait olan standarttır. Her bir sözleşme fiyatı ancak belirlenmiş miktarlarda arttırılıp eksiltilebilmektedir. Bu minimum fiyat hareketine fiyat aralığı adı verilmektedir. Örneğin Mid America Commodity Exchange’de ABD hazine bonosuna ait vadeli işlem sözleşmeleri için fiyat aralığı 12,5 $’dir. Fiyat hareketleri 12,5 ve 12,5 ’uğun katları şeklinde gerçekleşmektedir.
Teslim mekanizmasi sıkı bir şekilde denetlenmektedir . Örneğin Board of Trade kendi sözleşmelerini tamamlayan kosulları belirlemektedir . Teslim Board of Trade tarafindan onaylanmiş depoların verdiği nama yazılı makbuz ile tamamlanmaktadır.
Vadeli işlem piyasalarinin en önemli kurumlarından biri Takas Merkezidir. Takas Merkezinin görevi tüm vadeli işlemleri karşılastırmak , işlemlerin finansal olarak doğruluğunu kontrol etmek ve teslimat için gerekli koşullari sağlamaktır. Takas Merkezi alıcıya karşı satıcı , satıcıya karşı alıcı pozisyonundadır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirememesi durumunda Takas Merkezi bu yükümlülüğü üstlenmektedir. Alıcı açık olan pozisyonunu aynı nitelikte sözleşme satarak ( satıcı ise sözleşme alarak ) vade bitiş tarihinden önce kapatabilmektedir. Bu nedenle vadeli işlem piyasalarında fiziki mal teslimine az rastlanılmaktadir . Vade gününe kadar taşınarak fiziki teslimatin gerçekleştirildiği sözleşme sayısı tüm sözleşmelerin % 2-3’ü kadardır.
Vadeli işlem sözleşmesi satın alan (veya satan) yatırımcı bir süre sonra aynı nitelikte vadeli işlem sözleşmesi satarak ( veya alarak )pozisyonunu kapatmaktadır. Böylece piyasadan çekilmiş olmaktadır.
Takas Merkezi alım satımlara aracılık etmekte ve taahhütlerin gerçekleşmesini garantilemektedir.
1- Takas Merkezi ilgili borsanın bir bölümüdür . Tüm borsa üyeleri aynı zamanda Takas Merkezinin üyesidirler . ABD ’ de yaygın olan bu uygulamada Takas Merkezinin finansal gücü üyelerinin toplam finansal gücü ile sınırlıdir.
2- Takas Merkezi borsadan ayrı olarak da örgütlenebilmektedir . Borsa üyeleri aynı zamanda Takas Merkezi üyesi değildirler. Büyük şirketler , finansal kurumlar ve borsa üyelerinden bazıları Takas Merkezine üye olabilmektedirler. Ingiltere’deki London Clearing House bu tip örgütlenmeye örnek olarak gösterilebilir.
Takas Merkezi baslangiç teminatları ve üyelerden aldığı kurtaj payları yardımıyla görevini yerine getirmektedir. Ayrıca risk dağıtım yetkisi sayesinde Takas Merkezi diğer üyelerden yükümlülüğünü yerine getiremeyen üyenin yükümlülüğünü de üstlenmelerini isteme hakkına sahiptir. Risk dağııtımı üyelerin işlem hacmine ve kapatılmamış pozisyonlarına göre gerçekleştirilmektedir.
Vadeli işlem piyasalarının güvenliğini sağlayan unsurlardan biri de teminat uygulamasıdır. Vadeli işlem sözleşmesi alan kişi kendi aracı kurumuna , aracı kurumda Takas Merkezine sözleşme basına teminat yatırmak zorundadir.
Yatırılan ilk teminata başlangıç teminatı ismi verilmektedir . Ayrıca sürdürme teminatı olarak isimlendirilen ikinci bir teminat daha bulunmaktadır. Yatırımcının hesabındaki öz sermaye fiyat düşüşleri nedeniyle fiyat değişimine eşit miktarda azalmakta ; fiyat yükselişleri nedeniyle de değişim miktarı kadar artmaktadır. Bu duruma günlük ayarlama denilmektedir. Fiyat düşüşleri sonucu yatırımcının öz sermayesi sürdürme teminatının altına inerse Takas Merkezi yatırımcıya ek teminat çağrısında bulunarak öz sermayenin başlangıç teminatı düzeyine yükseltilmesini istemektedir.
Teminat miktarı sözleşme değerinin % 2-10 ’ u arasında değişmektedir. Sürdürme teminatı genellikle başlangıç teminatının % 75 ’i kadardır . Teminat bankaya yatırılmış nakit para , banka teminat mektubu veya kısa vadeli Hazine Bonosu cinsinden olabilmektedir.
Teminat uygulamasiyla yatırımcılar arasında bir ön eleme yapıılmakta , böylece piyasa riski azaltılmaktadır. Teminat tutarının yüksek olmasi durumunda bu teminati ödeyememe riski artacağı için sadece bu riski üstlenebilecek olan yatırımcılar piyasaya girmektedirler. Bu tutar arttıkça yükselen maliyetler nedeniyle daha az yatırımcı vadeli işlem piyasalarına girmektedir.Eğer gerekenden düşük teminat oranı uygulanırsa ters fiyat hareketlerinin karşıilanamaması riski ortaya çıkmaktadir. Teminat hesabı sayesinde taraflardan zarara giren yükümlülüğünü yerine getiremese bile karşı tarafın hesabında kazanci kadar fon birikimi sağlanmaktadır.
Ayrıca teminat oranının sözleşme değerine göre oldukça düşük olması sayesinde az miktarda bir yatırımla çok daha büyük bir miktarda değere sahip vadeli işlem sözleşmesine sahip olunabilmektedir.Sözleşme bedelinin % 2-10 ’u değerinde bir teminatla ürün getirisinin % 100’üne sahip olunabilmektedir . Bu yüksek kaldıraç oranı vadeli işlem piyasalarına olan ilgiyi arttırmaktadır.
Yüksek teminat oranının uygulanmasının piyasadaki dalgalanmayi azalttığına dair kesin veri elde edilememistir. Düşük teminat orani ise spekülatif pozisyon almaya olanak verdigi için fiyat dalgalanmalarının artmasina neden olabilmektedir.
Her iki tarafin öz sermaye pozisyonlarındaki gerçek değiiim sözlesme başlangıcı ve bitiş fiyatlari arasındaki farkla aynı değildir. Bu durumun nedeni , öz sermayedeki kazanç ile kısa vadeli yatırım yapılarak ek kazanç sağlanabilmesi ; öz sermayedeki kayıbı karşılamak için de faiz karşılığı borçlanılmasıdır. Bu fark teminat değişim riski olarak isimlendirilmiştir . Oysa forward işlemlerde günlük ayarlama yapılmadığı için teminat değişim riski yoktur . Vade tarihinde kısa pozisyonda bulunan yatırımcı malı teslim ederken uzun pozisyonda bulunan yatırımcıya önceden anlaştıkları fiyattan ödeme yaptığı için forward fiyat risksiz tahmini fiyat olarak görülmektedir .
Forward piyasalarda sözleşme üçüncü kişiye devredilemezken vadeli işlem piyasalarında sözleşmeler üçüncü kişilere devredilebilmektedir . Vadeli işlem sözleşmesi satın alan yatırımcı gerektiğinde aynı nitelikte sözleşmeyi üçüncü bir kişiye satarak ters işlem yapmakta ve pozisyonunu kapatabilmektedir . Böylece sözleşme satın alırken üstlendiği yükümlülüğü sözleşmeyi yeni satın alana devretmiş olmaktadır.
Devretme nedeniyle ürünün teslimatinin gerçekleştirilmediği durumlar vadeli işlem piyasalarında çoğunluğu oluştursa da , vade bitiminde tarafların teslimatı gerçekleştirdiği durumlar da mevcuttur. İşlem hacimlerini arttırmak , yatırımcıları kendilerine çekmek isteyen borsalar bu gibi durumlar da teslimat kolaylıkları sağlamaktadırlar . Spot piyasası derin olmayan ürünler için sözleşmelerde belirtilen kalite ve özelliklerden farklı şekildeki teslimatlara farklı fiyat uygulamak şartıyla izin verilmektedir. Farklı özellik ve kalitedeki ürünün teslimatı durumunda fiyat ayarlamasının ne şekilde yapılacagı sözleşmedeki şartlardan yapılan sapmaya bağlı olarak belirlenmektedir. Bazı ürün ya da finansal enstrümanlara ait vadeli sözleşmeler için vade sonunda normal teslimat yerine nakit olarak ödeme yapılmasina izin verilmiştir. Bu durumda vadeli isşlem sözleşmesinin son günündeki kapanış fiyatı üzerinden nakit ödeme gerçeklesştirilmektedir. Bu uygulamaya örnek olarak CME’de işlem gören Eurodollar vadeli mevduat hesapları ve çeşitli borsalarda işlem gören hisse senedi endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri verilebilir . Özellikle endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde vade sonunda endeksi oluşturan hisse senetlerinin hepsiyle birden olusturulmuş bir portföyün teslimati oldukça zordur.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder